ANTAŬ CENT JAROJ
Charles Lemaire, esplor-vojaĝisto
en Meza Afriko
Kiam antaŭ precize unu jarcento eŭropaj
esploristoj ekpenetris en la plej forajn
regionojn de Afriko, unu inter ili estis la
belga oficiro Charles Lemaire (1863-1926).
Li meritas specialan atenton ne nur pro
siaj esplorvojaĝoj kaj siaj detalaj
raportoj, sed ankaŭ pro verkado de kelkaj
interesaj libroj, krome kiel multflanka
organizanto kaj socia aganto, kaj ĉefe
kiel unua direktoro de la Belga Kolonia
Altlernejo (kiu funkciis en Antverpeno de
1920 ĝis 1962). Aparte interese estas ke
li estas la persono kiu faris la unuan
veran propagandon por Esperanto en Belgio.
La homo Ch. Lemaire
Se oni deziras iom pli bone koni la homon
Lemaire, iu aparte bona informfonto estas
la dulingva libro Tra Mez-Afriko – A
Travers l'Afrique centrale, eldonita en
1906 de la belga presisto (kaj
Esperanto-aktivulo) A. J. Witteryck. Tiu
ĉi 85-paĝa libro, abunde ilustrita per fotoj,
kun paralelaj tekstoj en la
franca (maldekstraj paĝoj) kaj en
Esperanto (dekstraj) kaj kun (ankaŭ
dulingva) enkonduko kvarpaĝa fare de H.
Sébert, prezentas la tekston de
prelego kiun Lemaire faris en Ĝenevo je
la fino de la 2a Universala Kongreso de
Esperanto (la 1an de septembro 1906) en la
Victoria-salono de la Wilson-palaco, kaj
al kiu la ĝeneva publiko estis invitita.
En tempo, kiam nur tre malmultaj eŭropanoj
vojaĝis al Afriko (kaj ne multaj revenis
vivaj de tie) kaj kiam la publiko estis
sub la impreso de la hororrakontoj de la
vojaĝoj de H. M. Stanley, tia prelego
havis grandegan sukceson, kaj tiu sukceso
donis al tiu libro kaj tiu prelego iun
kroman signifon, kiu multe kontribuis al la
famo de la preleginto.
Multaj frazoj en tiu (nun malfacile
trovebla) libro informas nin pri la tiama
centra Afriko, pri la propra sinteno de
Lemaire rilate al la afrikanoj, pri la
opinioj kiujn la tiama eŭropa publiko
havis pri Afriko, tiu nekonata kontinento,
pri lia propra konduto, k.a. Klare
evidentiĝas ke entute li admiras kaj laŭdas
la afrikanojn; li kondamnas la konduton de
multaj nekomprenemaj eŭropanoj, sed li
ankaŭ defendas la civilizan politikon
de la eŭropaj koloniantoj. El la tuta priskribo
montriĝas komprenema kaj sociema homo kun
idealismaj sed ankaŭ realismaj sentoj kaj ideoj.
Charles Lemaire naskiĝis la 26an
de januaro 1863 en Cuesmes, tiam mizera
vilaĝo de karboministoj en la valona
parto de Belgio. Jam frue li perdis siajn
gepatrojn kaj devis travivi malfacilajn
cirkonstancojn. Lia inteligento tamen
altiris la atenton de iu instruisto, kiu
zorgis ke la knabo poste povis transiri al
la mezgrada lernejo, kie li atingis tre
bonajn studrezultojn. La sola serioza
karierebleco por la malriĉa junulo estis
la armeo. Li iĝis subleŭtenanto en 1883
post sukcesaj studoj en la Armea
Altlernejo. Jam tie montriĝis liaj
grandaj interesoj pri matematiko,
kartografio, geografio, termezurado kaj
meteologio. Lin vokis foraj horizontoj.
Kaj unu el la bonaj eblecoj estis
disponigi sin por kariero en la
Kongo-ŝtato, kiun la belga reĝo Leopoldo
2a estis establinta en meza Afriko.
La tasko en la Kristal-montaro
En novembro 1889 Lemaire veturis la unuan
fojon al tiu Kongo-ŝtato. Lia tasko
estis trovi pli konvenan vojon trans la
montaro inter Matadi (la lasta atingebla
loko ĉe la Kongo-enfluejo) kaj la fora
Stanley-lago, de kie la Kongo-riverego
estas navigebla. Oni nuntempe povas
apenaŭ imagi la vojaĝcirkonstancojn en
la tiama Kongo. La interno de la lando ja
havas abundon da navigeblaj riveroj, sed
la majesta Kongo-rivero, pasante tra la
Kristal-montaro, atingas la oceanon per
sinsekvo de 32 akvofaloj. Por atingi la
landinternon, ĉiu novalveninto, eĉ
karavano, devis piede marŝi de Matadi
ĝis Kinŝasa laŭ pli ol 400 km da
vojetoj kiuj kondukis de unu vilaĝo al
alia; kaj ĉiu bagaĝo devis esti portata
tra tiu distanco fare de skipoj da
portistoj, kiuj estis pretaj fari tion
kontraŭ pago (feliĉe ili neniam mankis,
sed la disciplino estis alia faktoro).
Ankaŭ ĉiaj motoroj kaj aliaj pecoj por
finkonstrui ŝipojn en la landinterno
devis esti portataj surdorse aŭ
surkape, ĉar neniu el la kutimaj
ŝarĝbestoj, eĉ ne azenoj, konvenas por
tiu klimato, kaj cetere ne ekzistis
konvenaj vojoj. Montriĝis do
absolute necesaj iu pli konvena vojo,
kelkaj survojaj ripozejoj kaj gastejoj,
garantieblaj skipoj da portistoj kaj
survoja sekureco.
Danke al sia bona scio pri
termezurado kaj sia kapablo konvinki la
homojn al laboro kaj al kunlaborado,
Lemaire sukcesis en malpli ol unu jaro
instali la bezonatan pli praktikan vojon
trans la montaro kaj iom reguligi la
funkciadon de la transportoj kaj vojaĝoj.
La juna distriktkomisaro
Lia bona rezulto ne restis
nerimarkita. En 1890 la 27-jara Lemaire
jam akiris la rolon de komisaro de la
administra distrikto Equateur (Ekvatoro),
teritorio 12 fojojn pli granda ol Belgio.
Tial li iris instali sin en Equateurville
(loko poste nomita Coquilhatville, nun
Mbandaka), apud la enfluejo de la Ubangi,
ĝuste sur la ekvatoro. Pro sia juna
oficira ambicio li regis tie per fera
mano, konduto pri kiu li poste hontis.
La jam frua intereso de Lemaire
pri lingvoj kaj la konscio ke la lokaj
eŭropanoj (inter kiuj la plejpartaj ne
estis belgoj) bezonis kompreni la
indiĝenajn lingvojn, instigis lin redakti
vortaron de la plej ĝeneralaj frazoj. Li
povis kolekti tiajn frazojn en ses gravaj
indiĝenaj lingvoj (inter kiuj lingala kaj
svahila) kaj la franca kaj angla. Post
sia reveno al Belgio li eldonis tiun
frazaron en formo de kajero, kiu havis
grandan sukceson kaj famigis lin. Dum
jardekoj ĝi estis reeldonita kaj mirinde
servis por ĉiuj novuloj en la
Kongo-ŝtato kaj en la posta Belga Kongo.
Iun tagon Lemaire intervenis en
kverelo. Kuglo trafis lin en la kruron.
En la tiama Kongo-ŝtato eŭropaj
kuracistoj apenaŭ ekzistis; kaj la sola
hospitalo troviĝis en Boma apud la
oceano. Suferante pro la vundita kruro, li
devis ŝipe atingi Kinŝasa-n kaj de tie,
laŭ la vojo de li konstruita, kriple
atingi Matadi-n kaj poste Boma-n. Tie li
estis operaciita kaj devis longan
tempon resti en la hospitalo. Per tio
finiĝis en la fino de 1894 lia unua
restado en Afriko.
Aktiva periodo en la hejmlando
La operaciita kruro longe
malhelpis Lemaire repreni gravan
laboron en Afriko. Sed oni bezonis liajn
sciojn pri la geografio de la montaro
inter Matadi kaj Kinŝasa, ĉar Stanley
estis konvinkinta Leopoldon 2an konstruigi
fervojan linion inter la du urboj,
nepre necesan por povi pli facile atingi
la landinternon. Tial Lemaire akompanis
dum kelkaj monatoj en 1894-5 la
konstruantojn al la koncerna regiono por
tie per siaj konsiloj kontribui al tiu
grandega laboro. Sed la ceteran tempon en
Belgio li bone uzis por socia laboro por
malsanaj infanoj, planado de
ripozejo por revenantaj
Kongo-ŝtatfunkciuloj, k.a..
En 1897 la Tutmonda Ekspozicio estis en
Bruselo, kaj Lemaire iĝis la ĝenerala
sekretario de la organiza komitato.
Leopoldo 2a volis kapti la okazon por
montri sian Kongon al la kritikema
publiko. Aparta pavilono pri Kongo estis
konstruita en Tervuren (15 km ekster
Bruselo) montrante la civilizan laboron
kaj la naturajn riĉaĵojn de tiu lando.
Eĉ kompleta vilaĝo kun ĉ. 300 konganoj
(inter kiuj ankaŭ pigmeoj) estis en la
ekspozicio. Lemaire ricevis la taskon
venigi tiujn homojn al Belgio, kaj li bone
sukcesis en tio. Kun ĉagreno li tamen
devis konstati ke multaj inter ili tre
malbone toleras la okcidenteŭropan
klimaton, eĉ meze de la somero, kaj ke
nostalgio estas por ili terura fenomeno.
Lia ekspozicia preparlaboro estis
apenaŭ finiĝanta, kiam Leopoldo
komisiis al li alian taskon: prepari
la vojaĝon de skipo de esploristoj, kiu
sub la gvido de Adrien de Gerlache,
vojaĝos al Antarkto per la ŝipo Belgica.
Ankaŭ tiun taskon li sukcese plenumis.
Kaj la reĝo ne lasis lin trankvila, ĉar
li bredis ambician planon: trovi pli
facilan vojon al la suda parto de la
Kongo-ŝtato el orienta Afriko. La
planita esplorekspedicio devus pasi de la
buŝo de Zambezio en Portugala Afriko
(la nuna Mozambiko) tra la de Britio
postulitaj teritorioj, atingi la
Tanganjika-lagon, de tie direkti sin al
Katango (suda Kongo) kaj poste tra la
lando atingi la okcidentan marbordon. En
la preparado de tiu ekspedicio, kiu pasus
tra portugala kolonio, poste tra brita,
tra la teritorioj de tiom da afrikaj
popoloj kun ties diversaj lingvoj, la
lingvosentema Lemaire iun tagon eksciis
ion pri iu facila internacia lingvo, kiu
tiam estis propagandata en Francio. Li
mendis lernolibron, tuj trastudis ĝin kaj
entuziasmis pri la ideo. Iom forgesante
sian temporaban preparlaboron, li lanĉis
sin entuziasme en propagando por tiu
mirinda lingvo Esperanto per prelego,
gazetartikoloj, eldono de informlibro kaj
rekrutado de adeptoj. Kiam en aprilo 1898
li (nun kapitano) kun kvar akompanantoj
forvojaĝis al Afriko, li lasis en Belgio
ĝermantan Esperanto-movadon.
Rezultoj de la ekspedicio tra Afriko
500 tagojn post la elŝipiĝo ĉe la
orientafrika marbordo en Mozambiko (la
25an de majo 1898) la ekspedicio atingis
la okcident-afrikan bordon. Ĝi estis
perdinta tri el la kvin anoj survoje. Ili
estis trairintaj 3000 km, la plejparton
piede. De centoj da lokoj Lemaire nun
posedis la mezurojn de la temperaturo kaj
de la ekzakta geografia situo, kaj
nociojn pri la ĝenerala stato de la
vegetaĵaro. Li estis ekzakte difininta
kie estas la limoj inter la riverbaseno de
Zambezio kaj tiu de Kongo-rivero
(nomata Lualaba en sia supera parto). La
scio pri tiu limo inter la du basenoj
estis vere grava, ĉar tiu geografia linio
iĝus laŭkonsente la landlimo inter la
Kongo-ŝtato kaj la brita Rodezio.
Nova periodo en la hejmlando
Reveninte en Eŭropon Lemaire
uzis sian tempon por redakti siajn
raportojn, prelegi en universitatoj kaj
sciencaj asocioj, montri per diapozitivoj
la plej interesajn fotojn de siaj
vojaĝoj, verki librojn k.a.. Li krome
disponigis multan tempon al la revigligo
de la iom dormanta nacia Esperanto-movado,
organizante prelegojn de eksterlandaj
vizitantoj, pledante ĉe altrangaj amikoj,
akirante organizi propagandon en gravaj
ekspozicioj k.a.; krome li lanĉis je
propra iniciato kaj propraj kostoj la
revuon Belga Sonorilo.
Sed Leopoldo 2a jam bezonis lin
por plia ekspedicio. Ĝia celo estis
prezentata kiel studado de etnologiaĵoj,
bestoj kaj plantoj de nord-orienta Kongo;
sed la vera celo estis la aktiva ekzistado
de Kongo-ŝtataj funkciuloj en iu
kontestita parto de la teritorio, nome
Bahr-el-Ghazal.
La norda ekspedicio
Fine de 1902 Lemaire forvojaĝis kun
pluraj belgaj funkciuloj al
Bahr-el-Ghazal. Tie li faris tre
interesajn observojn, pri kiuj cetere
atestas la bildoj kiujn li montris dum sia
prelego en Ĝenevo en 1906: la belaj
Azande-virinoj, sed ankaŭ la
Azande-princo kies du manoj estis
forhakitaj ĉar li estis aŭdacinta tuŝi
la edzinojn de sia patro1.
Post pli ol trijara restado en tiu
regiono, speciale en la enklavo de Lado,
en la komenco de 1906 la ekspedicio
revenis en Belgion, veturinte sur Nilo
tra Sudano kaj Egipto. Denove
estis la tempo por raportoj, prelegoj kaj
Esperanto-aktivado. Speciale citinda
estis lia partopreno en la 2a Universala
Kongreso de Esperanto en Ĝenevo, kie li
faris la sukcesan prelegon pri siaj
vojaĝoj.
La neokazinta ekspedicio
Sed jam vokis lin nova ekspedicio, kiu
forvojaĝus en januaro 1907: denove al
tiu kontestata parto de la lando
(speciale al Lado-enklavo) por
garantii tie la supozitajn rajtojn de
Leopoldo 2a, kiu deziris ke la
Kongo-ŝtato (baldaŭ cedota de li al la
Belga ŝtato) havu pasejon al Nilo. Tamen
intertempe la diplomatio serĉis aliajn
vojojn, kiuj kondukis al interparolado en
Londono inter reprezentantoj de la
Kongo-ŝtato, de Francio kaj de Britio.
La monda opinio tiam estis forte
kontraŭ-Leopolda. La bildoj (ne nur tiuj
de Lemaire) de la forhakitaj manoj, la
asertoj pri kruelaĵoj fare de la
funkciuloj, la Casement-raporto pri la
neglektoj levi la vivkondiĉojn de la
indiĝenaj popoloj en tiu privata ŝtato
de la belga reĝo, skandallibroj aperintaj
en Usono, k.a., kvazaŭ komplete
malebligis konsenton
pri tiu avido de Leopoldo 2a al atingo de
Nilo. Iu diplomatia solvo evitis
kompletan rifuzon, sed la rezulto estis
kvazaŭ nula por la belga reĝo. Kiam
Leopoldo 2a eksciis pri sia malvenko, li
ekhavis unu el tiuj paranojaj koleroj,
kiuj karakterizis lian altan aĝon. Li
maldungis aŭ malgradigis siajn
reprezentantojn, kaj li deziris discipline
puni ĉiujn kiuj iamaniere estis
kaŭzintaj la defeton. Neeviteble Lemaire
estis unu inter ili. La ekspedicio
estis nuligita du tagojn antaŭ la planita
forvojaĝo. Krome aperis neatendite iu
ĝis tiam nekonata raporto, en kiu Lemaire
estis akuzita pri malrespekto de la armeaj
reguloj. En tiuj cirkonstancoj la nur
44-jara Lemaire petis sian pensiiĝon, turnis
sian dorson al la intrigoj de la reĝo kaj
retiriĝis en farmbieno en la regiono de
Spa. La pensia stato nun ebligis al li
disponi pri abundo da libera tempo por
studi, verki librojn, okupi sin pri
lingvoj, k.a.. En la komenco li ankoraŭ
skribis multajn gazetartikolojn pri Kongo;
poste ne plu. Influite de kelkaj francaj
Esperanto-aktivuloj li lasis sin konvinki
pri kontribui al transformado de la lingvo
al alia formo, io kio en la fino de 1907
kondukis al la Ido-skismo, en kiun li
ankaŭ englutiĝis. Poste li volis
propagandi tiun transformitan lingvon,
preferante nomi ĝin Ilo, sed baldaŭ
konstatis ke tiu transformiĝo-movado
kondukis en sakstraton. La rezulto estis
ke li komplete izoliĝis de ĉiu ajn movado
por internacia lingvo.
Rehabilitiĝo
Post la mondmilito la belga registaro fine
(1919) volis realigi tion, kion ĝi jam
intencis kiam ĝi transprenis en 1908 la
Kongo-ŝtaton de Leopoldo 2a, kaj por kio
Lemaire daŭre estis pledinta: krei
kolonian altlernejon universitatnivelan
por tie serioze prepari la homojn kiuj iros
administri en la Belga Kongo. Por
gvidi tian lernejon oni bezonis homon kun
grandaj spertoj kaj scioj kaj kun notinda
kariero en Afriko. Neniu pli bone meritis
tiun funkcion ol la tiam 57-jara Lemaire.
En tiu altlernejo li mem instruis du
fakojn: kartografion, pri kio li havis
grandajn sciojn, kaj deontologion, fako kiu
laŭ li estis ege necesa por ke la novaj
administrantoj sciu kiel ili devas honeste
kaj homame konduti en la kolonio. En 1923
inaŭguriĝis la novaj konstruaĵoj (kiuj
ankoraŭ ekzistas, nun kiel parto de la
universitato, kaj estas destinitaj por la
evolulandoj). Lemaire estis respektata
kaj ŝatata direktoro, vera patro por siaj
studentoj. La nova tasko postulis ĉiun
lian energion kaj lian tempon malprofite
al lia sanstato. Ne plu estis tempo
por filozofio, por libroverkado, por ideoj
pri internacia lingvo ... Lia vivo
finiĝis iom neatendite en la nokto de la
20a al la 21a de januaro 1926.
La meritplena homo
Se oni diras ke la vivo de Lemaire estis
meritplena, oni certe ne troigas. Oni
konsciu ke tiu vivo komenciĝis en plej
malfacilaj cirkonstancoj en mizera vilaĝo
de karboministoj, kie li jam frue perdis
siajn gepatrojn. Nur danke al
memdisciplino la instruado povis bone
okazi kaj konduki al la Armea Altlernejo.
Jam frue li akceptis la alvokon disponigi
sin por la danĝera vivo en Afriko. Jam
frue en sia Afrika kariero li konsciis ke
la indiĝenoj estas respektindaj homoj de
kiuj oni povas multon akiri, se oni estas
honesta kaj korekta por ili, kaj li daŭre
komunikis tion. Li ne hezitis konfesi ke
li hororis kiam li relegis tion kion li
estis farinta en sia unua Afrika periodo.
Lia dekjara (kvankam multe interrompita)
propagando por la ideo de internacia
lingvo ankaŭ estis pionira, speciale en
Belgio, sed ĝi finiĝis en la sakstrato
de la Ido-skismo kaj en kompleta
seniluziiĝo.
La arkivo de liaj
notlibroj, leteroj, raportoj k.a.,
konservata en la Reĝa Belga Muzeo pri
Centra Afriko (en Tervuren) estas unu el
la plej valoraj informfontoj pri la stato
de Centra Afriko ĉirkaŭ la jaro 1900.
Fama restis lia eldiraĵo al la studentoj:
(tradukite) Bona administranto estas tiu
kiu observas ĉion, rimarkas ĉion, notas
ĉion. Lemaire estis fiera pri rekono de
siaj meritoj. Tio klare evidentiĝas el la
indikoj sur la titolpaĝo de la libro Tra
Mez-Afriko – A Travers l'Afrique centrale,
kie (en la franca lingvo) 16 honortitoloj
estas listigitaj 2.
Poste li
akiris eĉ pli imponajn.
Lia naskiĝvilaĝo Cuesmes honoris
lin en 1937 per bareliefo kaj per
stratnomo. Okaze de la centjariĝo de
Esperanto en Belgio (decembro 1997) lia
persono estis memorita en kelkaj medioj.
Indus bone konservi la memoron pri liaj
diversaj pioniraj laboroj.
W.M.A. De SMET
2.
La kutimo forhaki la manojn de
ŝtelistoj, adultantoj aŭ krimuloj
ekzistis ĉe multaj popoloj de Centra
Afriko kaj estis malfacile elradikigebla.
En la tiama Kongo-ŝtato estis sufiĉe
multaj ekzemploj de tiaj kripligitaj
personoj.
2.
(Tradukite:) Komandanto LEMAIRE Ch.,
de la 2a Belga Artileria Regimento, iama
distriktkomisaro de Ekvatoro. Honora
membro de la Geografio-societoj de
Antverpeno, Liverpool kaj Nancy.
Laŭreato de la Medalo Dewez (Societo pri
Komerca Geografio de Parizo) kaj de la
Premio Conrad Malte-Brun (ora medalo
atribuita de la Geografio-societo de
Parizo). Laŭreato de la ora medalo de la
Geografio-societo de Antverpeno. Membro
de la internacia komitato pri etnografiaj
studoj kreita de la Mondkongreso de Mons.
Koresponda membro de la Societo
ktp., ktp. ESTRO DE LA
SCIENCA EKSPEDICIO DE KATANGA
(1898-1899-1900). ESTRO DE LA SCIENCA
EKSPEDICIO KONGO-NILO
(1992-1903-1904-1905). Honora
membro de la Poliglota Rondo de Bruselo.
Honora membro de la komitato de la Societo
Franca por la Propagando de Esperanto.
Efektiva prezidanto de la Belga
Esperantista Ligo. Membro de la lingva
komitato esperantista. Reprezentanto ĉe
la Delegacio por la alpreno de internacia
helplingvo nome de ... (sekvas la nomoj de
kvin asocioj.)
Indekso
Lasta adapto de tiu ĉi paĝo:
30 junio 1999